Het leerstofjaarklassenmodel blokkeert verbetering van onderwijskwaliteit.

Het leerstofjaarklassenmodel is een van de meest gebruikte organisatiemodellen in het Nederlandse onderwijs en dat van veel andere landen. Binnen dit model worden leerlingen op basis van hun leeftijd en leerniveau ingedeeld in jaargroepen, waarbij elke groep een vaste set leerdoelen en een specifiek curriculum doorloopt. Hoewel dit model lange tijd effectief is geweest, schiet het tekort in het inspelen op de hedendaagse uitdagingen binnen het onderwijs. Het biedt onvoldoende ruimte voor diversiteit, flexibiliteit en relevantie, en sluit daardoor niet goed aan bij het toepassen van bewezen, evidence-informed onderwijsverbeteringen.

De grootste uitdaging ligt in het ontwikkelen van oplossingen die wél inspelen op de huidige behoeften: het verhogen van onderwijsresultaten en het aantrekkelijker maken van werken in het onderwijs. Dit vraagt om een nieuwe aanpak die meer ruimte biedt voor maatwerk en innovatie, en tegelijkertijd bijdraagt aan het versterken van de kwaliteit van het onderwijs.

In de komende blogs zal ik wat nader stilstaan bij dit model en oplossingen bespreken.

De kernkenmerken van het leerstofjaarklassenmodel model zijn:

1. Leeftijd als eerste uitgangspunt: Leerlingen worden gegroepeerd op basis van hun geboortejaar, zodat kinderen van ongeveer dezelfde leeftijd in dezelfde klas zitten.
2. Leerniveau als tweede uitgangspunt: Leerlingen worden gegroepeerd op basis van het leerniveau dat de basisschool geadviseerd heeft.
3. Gestandaardiseerde leerdoelen: Binnen elke jaargroep wordt gewerkt aan een vooraf bepaalde set leerdoelen, die vaak aansluiten en/of afgeleid zijn van de nationale kerndoelen en eindtermen.
4. Lineaire opbouw: De leerstof wordt sequentieel aangeboden, waarbij nieuwe kennis en vaardigheden voortbouwen op wat in voorgaande jaren is geleerd.
5. Groepsgewijs onderwijs: De nadruk ligt op klassikale lessen, waarbij alle leerlingen binnen de groep (in principe) tegelijkertijd dezelfde lesstof aangeboden krijgen.
6. Beoordeling en voortgang: Aan het einde van het schooljaar wordt vaak geëvalueerd of een leerling kan ‘overgaan’ naar de volgende jaargroep, op basis van prestaties en ontwikkelingsniveau.

Dit model heeft voordelen zoals structuur en voorspelbaarheid, maar er zijn ook nadelen. Het sluit bijvoorbeeld minder goed aan bij individuele verschillen in leertempo, interesses en ontwikkelingsniveaus. Veel vernieuwende onderwijsconcepten, zoals Agora, Montessori, en Dalton, proberen deze beperkingen op te heffen door meer maatwerk of thematisch onderwijs aan te bieden.

Hoe is het ontstaan?

Het leerstofjaarklassenmodel ontstond in de 19e eeuw tijdens de industrialisatie, toen de samenleving behoefte kreeg aan een efficiënte en gestructureerde manier om grote groepen kinderen te onderwijzen. Dit model, waarin leerlingen op basis van hun leeftijd in jaarklassen worden ingedeeld, is het resultaat van verschillende historische, economische en sociale invloeden:

1. De industrialisatie bracht de noodzaak om arbeiders te scholen in basisvaardigheden. Het onderwijs werd georganiseerd als een fabriekssysteem, met gestandaardiseerde processen en een focus op uniformiteit en efficiëntie.
2. Idealen uit de Verlichting benadrukten rationaliteit, standaardisatie en meetbaarheid in het onderwijs. Hierdoor ontstond een gestructureerd model met vaste jaardoelen, gebaseerd op het idee van sociale vooruitgang en gelijkheid.
3. De invoering van de leerplicht en onderwijswetten, zoals de Wet op het Lager Onderwijs (1857) in Nederland, zorgde voor een snelle groei van scholen. Om grote aantallen leerlingen te kunnen onderwijzen, werd een gestandaardiseerd model ingevoerd.
4. Religieuze invloed versterkte de focus op discipline en structuur. Het leerstofjaarklassenmodel bood een geschikt kader om morele waarden over te dragen, geïnspireerd door religieuze onderwijsmethoden.
5. Onderwijsdenkers zoals Pestalozzi en Fröbel introduceerden ideeën over gestructureerde leerfasen en methodieken. Hoewel zij ook pleitten voor individualisering, werd vooral de nadruk op uniformiteit overgenomen.
6. Militaire en bureaucratische structuren dienden als inspiratie. Het onderwijs moest goedkoop en eenvoudig te beheren zijn, met duidelijke regels en hiërarchieën, vergelijkbaar met militaire organisaties.
7. Praktische overwegingen, zoals grote klassen en beperkte middelen, maakten het logisch om leerlingen op leeftijd in te delen. Leeftijd was een eenvoudige en efficiënte maatstaf om groepen te organiseren.

Dit model sloot perfect aan bij de maatschappelijke behoeften van de 19e eeuw, maar de nadruk op uniformiteit en standaardisatie staat tegenwoordig vaak haaks op de inzichten over gepersonaliseerd en divers leren. Het verleden laat zien waarom het model zo dominant is geworden, maar ook waarom het moeilijk is om dit te veranderen.

Is het leerstofjaarklassensysteem verplicht volgens de wet?

PO: Nee, ten aanzien van de manier waarop bovengenoemd onderwijs wordt aangeboden bestaat veel vrijheid. Dalton-, montessori- en jenaplanscholen maken ook geen gebruik van het traditionele leerstofjaarklassysteem. Echter, de WPO schrijft wel voor dat het primair onderwijs acht schooljaren beslaat, dat het onderwijs zodanig moet zijn ingericht dat leerlingen een ononderbroken ontwikkelingsproces kunnen doormaken en dat het onderwijs wordt afgestemd op de voortgang in de ontwikkeling van de leerlingen. Daartoe dient mede gebruik te worden gemaakt van het leerling- en onderwijsvolgsysteem uit artikel 45b van de WPO.VO:

VO: Nee. Binnen het VO gelden wettelijke vereisten inzake de cursusduur van de verschillende schoolsoorten (art. 2.4 lid 3, art. 2.5 lid 3, art. 2.6 lid 3, 2.7 lid 3 WVO2020). Verlengde opleidingsduren (5- jarige mavo, 6- jarige havo etc. is wettelijk niet toegestaan). Daarnaast gelden bijvoorbeeld de wettelijke vereisten ten aanzien van de onderwijstijd (hoofdstuk 2, paragraaf 3 WVO2020), toetsen en examens (hoofdstuk 2, paragraaf 5 en 7 WVO2020).

De huidige uitdagingen

Het debat over onderwijs draait al geruime tijd om de vraag hoe we de onderwijsresultaten kunnen verbeteren. Daarbij ligt de nadruk vaak op taal- en rekenvaardigheden. Tegelijkertijd worden andere belangrijke kwesties steeds urgenter: de afnemende motivatie van leerlingen om naar school te gaan en de uitdaging om elk kind onderwijs op maat te bieden.

Zowel praktijkervaringen op scholen als wetenschappelijk onderzoek hebben geleid tot een breed scala aan pedagogische en didactische verbeteringen die kunnen bijdragen aan het aanpakken van deze problemen. Denk bijvoorbeeld aan formatieve evaluatie, meer eigenaarschap voor leerlingen, samenwerkend leren, heterogene groepssamenstellingen en onderzoekend leren. Deze ideeën worden vaak gezien als veelbelovende interventies en worden ook regelmatig door scholen toegepast.

Echter, de implementatie van dergelijke onderwijsverbeteringen stuit op aanzienlijke obstakels binnen het leerstofjaarklassenmodel. Dit traditionele model blijft grotendeels onaangepast, waardoor structurele beperkingen het potentieel van innovaties sterk inperken. Hieronder volgen een aantal voorbeelden van de knelpunten waar deze verbeteringen vaak op vastlopen.

1. Formatieve evaluatie

• Mogelijkheden: Formatieve evaluatie, die gericht is op het monitoren van voortgang en het geven van feedback om leren te bevorderen, kan worden geïntegreerd in elk onderwijsmodel. Leraren kunnen formatieve evaluatie toepassen binnen jaarklassen om beter in te spelen op de behoeften van individuele leerlingen.
• Beperkingen: In een model waarin gestandaardiseerde leerdoelen, lesmethodes en tijdschema’s leidend zijn, kan de druk om ‘alles af te krijgen’ de ruimte voor diepgaande reflectie en formatieve feedback beperken.

2. Meer zeggenschap voor leerlingen

• Mogelijkheden: Binnen jaarklassen kunnen scholen keuzewerktijd of keuzevakken invoeren, waarbij leerlingen enige vrijheid krijgen om hun eigen leerprogramma samen te stellen. Dit kan leerlingen meer eigenaarschap geven.
• Beperkingen: Het leerstofjaarklassenmodel is in de kern gericht op uniformiteit. Volledige zeggenschap over het leerprogramma kan conflicteren met vaste jaardoelen en de verwachting dat alle leerlingen dezelfde stappen in dezelfde volgorde doorlopen.

3. Samenwerkend leren

• Mogelijkheden: Samenwerkend leren kan relatief eenvoudig worden geïntegreerd, bijvoorbeeld door groepsopdrachten, coöperatieve leermethoden, of intervisie binnen de klas.
• Beperkingen: Het potentieel van samenwerkend leren wordt niet volledig benut als leerlingen alleen samenwerken met leeftijdsgenoten binnen een jaargroep. Heterogene groepen met verschillende leeftijden en niveaus bieden vaak meer leerrendement en diversiteit aan perspectieven.

4. Projectonderwijs

• Mogelijkheden: Projectonderwijs kan worden georganiseerd binnen het jaarklassensysteem, bijvoorbeeld door vakoverstijgende themaweken of geïntegreerde opdrachten.
• Beperkingen: De rigide scheiding van vakken en het lineaire leerstofprogramma beperken de ruimte voor langdurige, complexe projecten. Ook kan het vastgestelde jaarklassencurriculum ervoor zorgen dat projecten vooral gericht zijn op vooraf gedefinieerde leerdoelen, in plaats van dat ze door leerlingen zelf worden vormgegeven.

Deze onderwijsverbeteringen kunnen binnen het leerstofjaarklassenmodel plaatsvinden, maar ze blijven vaak beperkt door de structuren en uitgangspunten van het model:

• Structuur versus flexibiliteit: Het leerstofjaarklassenmodel biedt voorspelbaarheid, maar mist de flexibiliteit die nodig is voor meer gepersonaliseerd leren of diepgaand projectwerk.
• Uniformiteit versus diversiteit: Het model is ontworpen voor homogeniteit binnen groepen, terwijl de genoemde verbeteringen juist floreren in een omgeving waarin individuele verschillen en interesses worden omarmd.

Om deze innovaties optimaal tot hun recht te laten komen, is het essentieel dat scholen de moed hebben om elementen van het leerstofjaarklassenmodel los te laten of te combineren met meer flexibele organisatorische modellen, zoals stamgroepen, units, of zelfs volledig afscheid te nemen van het model, zoals bij Agora gebeurt.

Het vasthouden aan het leerstofjaarklassenmodel als dominante organisatievorm in het onderwijs is, naar mijn mening, de grootste belemmering voor het structureel toepassen van wetenschappelijke inzichten. Hoewel er overvloedig bewijs is voor de effectiviteit van diverse vormen van leren die aantoonbaar bijdragen aan betere onderwijsresultaten, blijft dit potentieel onbenut zolang het onderwijs zich niet fundamenteel durft te vernieuwen.

Bronnen:

Leerstofjaarklassensysteem en onderwijsstructuur

Wij-leren.nl. (z.d.). Leerstofjaarklassensysteem – uitleg jaarklassensysteem. Geraadpleegd via https://wij-leren.nl/leerstofjaarklassensysteem.php

Belemmeringen voor onderwijsinnovatie

Kennisrotonde. (2017). Ontwikkelen kinderen zich beter als we ons leerstofjaarklassensysteem loslaten? Geraadpleegd via https://www.kennisrotonde.nl/vraag-en-antwoord/loslaten-van-het-leerstofjaarklassensysteem

Alternatieve onderwijsmodellen

EduNext. (2024). Het einde van het leerstofjaarklassensysteem zoals we het kennen. Geraadpleegd via https://www.edunext.be/blog/2024/3/23/het-einde-van-het-leerstofjaarklassensysteem-zoals-we-het-kennen

Kritiek op het leerstofjaarklassensysteem

Wij-leren.nl. (2015). Het leerstofjaarklassensysteem is failliet! Geraadpleegd via https://wij-leren.nl/het-leerstofjaarklassensysteem-is-failliet.php

Flexibilisering in het basisonderwijs

Onderwijsraad. (2015). Flexibilisering in het basisonderwijs: een historisch overzicht. Geraadpleegd via https://www.onderwijsraad.nl/binaries/onderwijsraad/documenten/rapporten/2015/11/13/studie-flexibilisering-in-het-basisonderwijs-een-historisch-overzicht/Deelrapport-2-Flexibilisering-in-het-basisonderwijs-een-historisch-overzicht-dig-versie-1.7.pdf

Onderwijsvernieuwing en het leerstofjaarklassensysteem

Van12tot18. (2023). Over de wal, het kalf en de hele dwaling. Geraadpleegd via https://van12tot18.nl/artikelen/over-de-wal-het-kalf-en-de-hele-dwaling

Het harnas van het leerstofjaarklassenmodel

Fasen, J. (2024). Het harnas van het leerstofjaarklassenmodel als dominant organisatiemodel anders uitgelegd. Geraadpleegd via https://janfasen.nl/het-harnas-van-het-leerstofjaarklassenmodel-als-dominantie-organisatiemodel-anders-uitgelegd/