De dialoog als missie

Dit artikel is verschenen in MESO focus 87 – Rijnlands schoolleiderschap – Naar meer verbinding en vertrouwen in vakmanschap. Een verkenning.

De wereld als legitimatie voor de leervraag

Om ons heen voltrekt zich een verandering. De wereld verandert en niemand weet precies waar naar toe. Eén ding is duidelijk, de samenleving waar we onze leerlingen dagelijks op voorbereiden is zoekende, onzeker en verlangt – naast economische groei en welvaart – naar de geborgenheid van kwaliteit, duurzaamheid, verbondenheid en zingeving als waarden voor een goed leven.

Als schoolleider richt ik mij niet alleen op wat binnen de school gebeurt, maar vooral op wat daar buiten gebeurt. Wat is de invloed van externe ontwikkelingen op de school, op leraren en leerlingen? Als legitimatie voor dat wat we binnen de school (moeten) doen. Als basis voor het gesprek dat we met elkaar voeren over de consequenties ervan op het leren. We stellen regelmatig de vraag aan leraren: “Is de manier waarop we het tot nu toe (vaak) al vele jaren doen, nog wel de beste manier om de leerlingen van nu optimaal voor te bereiden op hun toekomst?” Meestal is het antwoord “Nee”’. Die vaststelling is de basis waarop we leraren de ruimte en vrijheid geven om dat te gaan doen waardoor ze die vraag uiteindelijk met “Ja” kunnen beantwoorden. Ruimte en vrijheid voor leraren in het vormgeven en organiseren van leren. Het woord leren staat dan dichter bij ons dan het begrip onderwijs. Onderwijs is verworden tot een systeem waarachter we ons kunnen verschuilen en als alibi kunnen gebruiken om geen fundamentele keuzes te hoeven maken. De veranderende samenleving kan op die manier ontkend worden en blijft ondergeschikt aan oude vertrouwde opvattingen over school, organisatie, leerlingen en leraar.

Leren daarentegen is actie. Leren doe je. Het is een dynamisch verlangen bij ieder mens dat nooit stopt en zich niets aantrekt van tijd en plaats.

Waarden of regels

Ik start mijn praktijkverhaal voor deze Meso focus met bovenstaande korte bespiegeling, omdat ze mij als schoolleider helpt in het nadenken over de strategische keuzes voor de toekomst van onze school en de vertaling daarvan naar de praktijk tussen leraar en leerling. Het is een inzicht dat uitnodigt en me helpt om mijn schoolleiderschap in te vullen vanuit de Rijnlandse gedachte. Het gaat niet om regels, het gaat om waarden. Het gaat niet om systemen, het gaat over mensen. Het gaat niet om macht, het gaat om samen willen werken aan een gezamenlijke missie. We gooien geen vernieuwingen meer van bovenaf de school in. Dat hebben we onze leraren plechtig beloofd. We schetsen een visie en geven aan wat wij als schoolleiding niet meer willen. Dat zijn bakens waar onze leraren om vragen. Die visie samen met de ‘uitsluitsels’ begrenzen de ruimte waarbinnen leraren met hun eigen opvattingen en vakkennis aan de slag kunnen. Wel samen, met elkaar, in teamverband. Werken aan leren kun je niet alleen. Het is even wennen, maar steeds meer leraren ervaren het als een opluchting dat ze vertrouwen krijgen en actief mee mogen bepalen wat leren betekent op onze school. Maar we krijgen ook van veel leraren terug dat zij gebaat zouden zijn met meer invulling en structuur. Dat is geen onwil, maar een oprechte vraag om ondersteuning en duidelijkheid. Daarom richten we binnen de school leerplekken voor leraren in om in alle veiligheid te kunnen oefenen met het verzetten van de eigen bakens. Leraren kunnen hun eigen visie daar in praktijk brengen, door de les van morgen in een rijke leeromgeving eens anders voor te bereiden. Er is naar eigen behoefte begeleiding mogelijk van deskundigen van buiten de school en ook is heel veel coaching door intern geschoolde coaches of support door leraren die al een stukje verder zijn voorhanden. Op die manier worden leraren verleid om hun visie uit te spreken en van onderwijsvolger (de lesmethode is leidend) onderwijsmaker te worden (wat wil ik mijn leerlingen leren en volgens welke weg en met welke middelen ga ik dat realiseren?). Niets moet, maar vanuit de persoonlijke ontwikkeling van leraren is het wel een vast bespreekpunt bij ontwikkelgesprekken tussen de leraar en zijn teamleider. Het is een stijl van leidinggeven die we toepassen binnen de voltallige schoolleiding. De taal die daarbij hoort is ontzettend belangrijk. We merken dat er vele betekenissen achter een begrip schuilen die een verandering kunnen blokkeren. Betekenissen die je niet altijd terug vindt in de Van Dale, maar wel in de cultuur binnen de school.

In de gesprekken die ik voer met leraren en collega schoolleiders merk ik iedere keer weer hoe moeilijk het is om buiten de kaders van ons vigerende (verouderde) onderwijssysteem te denken. Velen buiten het onderwijs verbazen zich daarover, maar daarbinnen blijven we het hartstochtelijk verdedigen. Leerlingen hebben het lastig met deze standvastigheid. Maar leraren ook. Het is een opgave van jewelste om je leerlingen, die buiten de school zelf de leerbronnen ontdekken die hen antwoord geven op hun belangrijkste vragen van dat moment, binnen de school verbinding te laten maken met een systeem dat die ruimte en vrijheid teniet doet. Leren is niet meer het exclusieve domein van scholen. Dat is inmiddels het domein van de leerling geworden. Scholen zijn vooral ontmoetingsplekken, waar leerlingen oefenen in het aangaan en onderhouden van relaties en waar ze mensen hopen aan te treffen die hen optillen en hun het leven voorbij de eigen horizon laten zien. Maatwerk zou je zo kunnen uitleggen.

Rust, moed en vertrouwen

We staan en gaan als school voor maatwerk voor onze leerlingen. We krijgen het in de praktijk echter nauwelijks voor elkaar. Maar hoe moeten we onze leerlingen serieus nemen en echt naar hen luisteren om hun leervraag te ontdekken, wanneer de leraar ditzelfde fundamentele recht wordt onthouden in de school? Leraren schetsten een beeld van vervreemding. Vervreemding van dat waarvoor ze ooit het leraarsvak gekozen hebben. Voor een belangrijk deel heeft dat te maken met het organisatorische keurslijf dat we de afgelopen jaren aangetrokken hebben en dat elke creativiteit en persoonlijke overtuiging plat slaat. Dat elke minuut van de dag voor je invult, wijst waar je naar toe moet, wat je daar moet gaan doen en pro-activiteit verpulvert onder regels, afspraken en morele conventies. We hebben afgesproken dat we gaan ont-moeten op het Connect College. Meer rust, niet alleen in agenda’s, maar vooral in onze hoofden.

Onze school wortelt in een sterke onderwijskundige traditie. Krachtig traditioneel onderwijs en goede resultaten door hard te werken. De laatste jaren blijken die goede resultaten niet meer vanzelfsprekend in de school. Als een reflex gingen de leraren steeds harder werken om de leerlingen op het gewenste niveau te krijgen. Leraren kwamen naar me toe en gaven aan het niet meer trekken, niet nog harder te kunnen werken. Het traditionele alleen bleek niet meer voldoende. Het inzicht groeide dat we niet nog harder moesten gaan werken, maar vooral anders moeten gaan werken. Inmiddels bruist het binnen de school. Er worden steeds meer kleine en soms wat grotere stappen gezet, mede afhankelijk van de moed van leraren om in vertrouwen een andere verbinding aan te gaan met hun leerlingen en vanuit leiderschap dat leraren in situaties brengt die hen uitdagen en inspireren en helpen over de eigen vertrouwde grenzen heen te stappen.

Ruimte versus verwachtingen

We bereiden onze leerlingen voor op een leven, niet langer op alleen een carrière. We bereiden ze voor op een samenleving die meer dan ooit gekenmerkt wordt door onzekerheid en verlangt naar bewuste burgers die kritisch kunnen denken, zich bewust zijn van de ander en humaan willen samenleven. Rekenen, taal en Engels zijn onmiskenbaar belangrijke vakken evenals alle andere vakken die op ons rooster staan. Wij hebben ervoor gekozen om vijf leerpijlers te benoemen die verder gaan dan de kernvakken en als smeerolie dienen voor de vorming van onze leerlingen. De pijlers zijn afgeleid van de inzichten die Howard Gardner schetst in zijn boek The five Minds for te Future: Creativiteit, Mediageletterdheid, Kennen en Kunnen, Respect is Doen en Ethisch bewust Zijn.

Deze pijlers liggen vast in ons schoolplan. Van dat schoolplan hebben we een filmpje van vier minuten gemaakt waarin de belangrijkste ambities van de school tot 2016 gepresenteerd worden en voor ieder toegankelijk op het intranet van de school en inmiddels ook op YouTube. Nu zijn we druk met de manier waarop we die ambities waar gaan maken. Ik zie dat als een belangrijke taak van een schoolleider, om helder aan te geven waar we als school naar toe gaan en wat de visie van de school is op leren. De manier waarop die visie wordt ingevuld is vervolgens het domein van de leraar.

Ruimte en vertrouwen zijn belangrijk voor leraren om nieuwe stappen te zetten. Maar minstens zo belangrijk is het om heldere verwachtingen te schetsen voor leraren. Het is het samenspel tussen ontwikkelen en presteren. Die verwachtingen hebben wij, vanuit onze visie, verwoord in de functieprofielen. Niet als afvinklijstjes, maar als heldere rol- en kwaliteitsbeschrijvingen die binnen het beoordelen van de kwaliteit van leraren eenduidige en heldere criteria vormen. Met veel ruimte voor eigen invulling en overtuigingen. Het gaat niet om de letterlijke beschrijvingen, maar om de beleving en uiting van de professionele waarden die de specifieke kleur geven aan elke individuele leraar. Misschien is dat wel de kern van ons leiderschap: het juiste gesprek voeren, de juiste vragen stellen, toegeven dat ik het soms als schoolleider ook niet weet. Dan ontstaat er meer dan een gesprek, dan ontstaat een dialoog. Misschien is het voeren van deze dialoog nu en in de toekomst wel onze belangrijkste opdracht.