We horen het overal: de democratie staat onder druk. Het volk en de politiek vinden elkaar niet meer, het debat verhardt, we lijken het kompas kwijt te zijn. We zouden te gepolariseerd zijn, te boos, te verdeeld. Maar eerlijk gezegd vind ik dat geen ramp. Waar ik me wél grote zorgen om maak, is dat we roekeloos omspringen met de democratische rechtsstaat. En dat is iets heel anders dan democratie alleen.
Het hoort bij een democratie dat we het niet met elkaar eens zijn. Juist het debat, het verschil van inzicht en de botsing van ideeën maken een samenleving levend en vrij. En dat mag er wat mij betreft best ruig, maar beschaafd, aan toe gaan. Dat mensen zich uitspreken, demonstreren, elkaar tegenspreken over ideeën, kwesties en vraagstukken die hen persoonlijk raken, dat is democratie.
De ruggengraat van vrijheid
Maar de rechtsstaat is het fundament onder de democratie. Ze garandeert dat macht wordt begrensd, dat grondrechten worden beschermd, dat de rechter onafhankelijk is en dat de overheid alleen mag doen wat de wet toestaat. Democratie zegt: het volk beslist. De rechtsstaat zegt: maar binnen de grenzen van rechten die iedereen beschermen.
Precies dat fundament wankelt. Niet omdat mensen van mening verschillen, maar omdat instituties en waarborgen politiek worden gemaakt en steeds meer worden uitgehold.
Alarmerende signalen
De Raad van State waarschuwde in april 2025 dat de democratie in Nederland onder druk staat. Niet door polarisatie, maar doordat democratische normen en procedures worden genegeerd of gemanipuleerd. Snelle wetgeving, het negeren van adviezen, en het ondermijnen van checks and balances worden steeds gewoner.
Het College voor de Rechten van de Mens meldde dat 86 procent van maatschappelijke organisaties minder ruimte ervaart om zich uit te spreken. Tegenspraak, een kern van de rechtsstaat, lijkt niet meer altijd vanzelfsprekend en komt daardoor in het gedrang.
Het meest actueel is op dit moment dat volgens de Nederlandse Orde van Advocaten twaalf van de vijftien verkiezingsprogramma’s voorstellen bevatten die ‘in strijd zijn met de beginselen van de rechtsstaat’: minder rechterlijke toetsing, meer bestuurlijke macht, en verzwakte controle op beleid.
Tel daar de groeiende agressie tegen politici, journalisten en rechters bij op, en het beeld wordt grimmiger. Bedreiging en intimidatie zorgen ervoor dat steeds meer mensen zich terugtrekken uit het publieke debat.
Niet het conflict, maar de erosie
Het is belangrijk om onderscheid te blijven maken. Polarisatie, stevige discussies, activisme horen allemaal bij een levendige democratie. Maar het systematisch negeren en uithollen van instituties, het wantrouwen van rechters, het veronachtzamen van adviezen en het beperken van grondrechten van sommige groepen mensen: dát is wat de democratische rechtsstaat aantast.
Zonder onafhankelijke rechtspraak is er geen bescherming tegen willekeur. Zonder vrije media is er geen controle op macht. Zonder ruimte voor tegenspraak is er geen echte democratie meer.
Waakzaamheid in plaats van angst
We hoeven dus niet bang te zijn voor meningsverschillen. Die zijn het kloppende hart van onze vrijheid. Wat we wél moeten vrezen, is dat de spelregels zelf worden losgelaten. Want zodra de rechtsstaat wordt uitgehold, geldt het recht van de sterkste en blijft er van democratie uiteindelijk weinig over.
Laat het debat maar stormen, laat de meningen botsen, zolang de grond onder dat alles maar stevig blijft. De democratie leeft, maar blijft dit alleen doen als wij de rechtsstaat als een tijger blijven bewaken.
Bronnen:
Raad van State: https://nos.nl/artikel/2563924-raad-van-state-democratie-in-nederland-staat-onder-druk
College voor de rechten van de mens: https://www.njb.nl/zoekresultaten/?q=Mensenrechtencollege%20signaleert%20dat%20tegenspraak%20onder%20druk%20staat&count=10
Nederlandse Orde van Advocaten: https://www.volkskrant.nl/politiek/partijen-zoeken-in-hun-programma-s-steeds-vaker-de-grenzen-van-de-rechtsstaat-op-ziet-de-orde-van-advocaten~bcb7c934/
